Vua lửa và kiếm thần ở Gia Lai

Ông vua nghèo kiết xác và kiếm thần ở Gia Lai

Vua lửa và kiếm thần là một báu vật cha truyền, con nối. Do vậy, ngoài làng Plơi Ơi, không nơi nào có được.

Từ trung tâm TP. Pleiku (Gia Lai), xuôi về hướng Đông Nam khoảng 60km, vượt qua đèo Chư Sê, một vùng đồng bằng giữa cao nguyên hùng vĩ hiện ra. Sau khi công trình thuỷ lợi Ayun Hạ hoàn thành.

Lọt giữa mênh mông ruộng nước và lúa ấy là ngọn núi Chư Tao Yang, chứa trong lòng một huyền thoại, một sự kiện văn hoá tín ngưỡng: Cây gươm thần của Pơ Tao A Pui, tức vua lửa. Thanh gươm được cất rất kỹ trong hang, phần lớn là... chưa ai được thấy, ngoại trừ vua.

Về với làng Plơi Ơi

Một số phụ nữ dân tộc Mường, Mông ở phía Bắc di cư vào lập nghiệp nói: "Bản thân dòng sông này cũng chứa đựng một câu chuyện huyền thoại về tình yêu".
Chuyện kể rằng, chàng trai người J’rai tên Pa yêu thương cô gái cùng dân tộc mình là Ayun. Gia đình Ayun phản đối quyết liệt. Họ vẫn lén lút hẹn hò rồi đem lời thề thốt. Tình yêu của họ dù mãnh liệt cũng không thể thắng được tục lệ. Thất vọng, Pa đã trẫm mình xuống sông. Ayun nghe tin cũng gieo mình xuống dòng sông chết theo. Nơi họ trẫm mình là nơi hai dòng sông Ba và sông Ayun hợp nhau tạo thành một con sông lớn được gọi là sông Ayun Pa.

Nghe kể chuyện vua lửa

Phó Chủ tịch xã Ayun Hạ, ông Rơ Ma Thuyn. kể rằng: chưa bao giờ ông thấy vua lửa là người giàu có cả, dân làng vẫn giúp ông làm nương, làm rẫy, vợ ông cùng các con đều phải lên nương để làm lấy lúa ăn. Thực chất vua lửa là một danh hiệu tượng trưng cho thần quyền và tự phong chứ chưa bao giờ là một chức dịch hay được hưởng lương.
Tiến sĩ sử học Nguyễn Thị Kim Vân, Trưởng phòng Văn hóa, Sở Văn hóa Thể thao và Du Lịch tỉnh Gia Lai, kể: Đến đời Pơ Tao A Pui thứ 11 là Siu At thì người Pháp bắt đầu đặt chân lên cao nguyên gần với sự kiện giáo sĩ người Pháp Cucnot đưa linh mục Michel và Puelos lên Kon Tum mở đường cho sự xâm lược của người Pháp lên vùng cao. Và việc đầu tiên là họ kết thân với những tộc trưởng có thế lực và đặc biệt là vua lửa.

Đến ngày hẹn, Siu At cho làm gà và mở rượu ghè đón khách như phong tục của người J’rai. Nhưng cả buổi đó, viên quan Pháp chỉ đòi được xem thanh gươm thần, cố ý lấy cho bằng được để thực hiện âm mưu thu phục các dân tộc Tây Nguyên.

Hành động của người Pháp đã làm người J’rai nổi giận, đám thanh niên đã rút gươm chém đứt đầu viên quan Pháp. Lính Pháp từ Tuy Hòa đã tiến hành bao vây và bắt vua lửa về giam tại nhà giam Sông Cầu và tàn phá các làng của xã A Yun Hạ.

Để cứu vua, 6 thanh niên tham gia vào vụ việc là A Bô, Djon, Blen, Chon, Đăm Đoa và Đăm Aloa đã ra chịu nộp mạng. Người Pháp đã giết 6 thanh niên J’rai ưu tú này tại chân cầu Rơi.

Thái độ bất hợp tác của vua lửa Siu At và cái chết thảm khốc của thanh niên J‘rai đã tác động mạnh đến tâm lý và tình cảm của người dân các dân tộc Tây Nguyên. Sau này Siu At cùng với những vị vua kế tục ông đã tổ chức các cuộc di dân, lập căn cứ chống Pháp.
Đã có thời các vua lửa tạo cho mình vị trí thủ lĩnh có thế lực và được nhà Nguyễn coi như những phiên quốc ngang hàng với các nước Chân Lạp, Nam Chưởng, Vạn Tường với cái tên Hỏa Xá mà “thủ đô” chính là thung lũng Ayun Pa ngày nay. Nhưng những “vương quốc” này chưa kịp hình thành đã tan rã, cùng với sự biến động của lịch sử. Sự hiện diện của những Pơ Tao A Pui cuối cùng chỉ còn lại ý nghĩa như những thầy cúng cao tay.

Truyền thuyết về kiếm thần

Và Pơ Tao A Pui xuất hiện cùng với truyền thuyết về cây gươm thần có thể hô phong hoán vũ do anh em T’Dia, T’Diêng rèn từ một hòn đá ở núi Hàm Rồng, một miệng núi lửa tạm ngừng hoạt động nằm cách trung tâm TP Pleiku về phía Nam khoảng chục cây số. Nhưng khi rèn xong, thanh gươm cứ đỏ rực, không chịu nguội, nhúng vào ghè ghè cạn, nhúng xuống suối suối khô, nhúng xuống sông sông hết nước... cuối cùng người ta phải nhúng bằng máu các nô lệ.

Khi thanh gươm vừa nguội thì anh em T’Dia, T’Diêng vứt xuống sông. Và họ đưa ra lời nguyền “Ai có được thanh gươm sẽ có thể hô phong hoán vũ”. Hay tin, các bộ tộc người trong khu vực đều xuống sông lặn tìm thanh gươm. Một dân chài người Kinh lặn được thanh gươm. Từ dưới nước ông nhô người và giơ thanh gươm lên thì người Jrai giật được lưỡi gươm, người Lào giật được chuôi gươm, còn người Kinh giữ vỏ gươm. Và yếu tố bản địa của "thanh gươm thần" được nhiều tộc người khác nhau công nhận. Vua lửa và kiếm thần là một báu vật cha truyền, con nối. Do vậy, ngoài làng Plơi Ơi, không nơi nào có được.

“Ngôi làng vua” và những người không muốn làm vua

Do con trai Siu A Luynh không chịu làm, nên dân làng đã tín nhiệm và chọn Rơ Lan Hieo là thư ký của Siu A Luynh bầu là vị vua lửa đời thứ 15, nhưng ông này cũng từ chối.

Ông bảo, Nhà nước đã làm cho thủy điện Ayun Pa, không lo hạn nên không cần vua lửa nữa.

Do là một đặc ân cha truyền, con nối nên không một địa phương nào khác ngoài Plơi Ơi (xã Ia Ke, huyện Phú Thiện - Gia Lai) có được. Là vua lửa nên người dân khắp các vùng bị hạn hán, cứ hai người một khiêng nào heo, nào gà, nào rượu... kéo về Plơi Ơi để cầu xin vua lửa ra tay cứu giúp.

Làng vua lửa Plơi Ơi được Bộ VHTT&DL công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia từ năm 1993.
Trong hệ thống các vua mang yếu tố thần quyền ở Tây Nguyên gồm vua lửa, vua nước, vua gió... thì vua lửa là người có vai trò lớn trong đời sống tinh thần các tộc người Tây Nguyên, đặc biệt là người J’rai. Ông vua này đã từng nhận sắc phong của triều Nguyễn trong những nỗ lực cố gắng của các vua Nguyễn muốn thâu tóm vùng đất cao nguyên rộng lớn này.

Gọi là vua nhưng thực chất Siu A Luynh không khác gì người bình thường, cũng đi làm rẫy kiếm ăn, lấy vợ sinh con. Ông chỉ thực sự có quyền hành tối thượng trong các buổi lễ cầu mưa.

Người J’rai đã muốn bầu ra một vị vua lửa mới làm nhiệm vụ cầu mưa, gọi gió chăm sóc cho những cánh đồng ở thung lũng Ayun Pa. Do con trai Siu A Luynh không chịu làm, nên dân làng đã tín nhiệm và chọn Rơ Lan Hieo là thư ký của Siu A Luynh bầu là vị vua lửa đời thứ 15, nhưng ông này cũng từ chối.

Sẽ như thế nào nếu như những chàng trai J’rai không còn nhớ, không còn biết gì về vua lửa với tinh thần dân tộc? Sẽ ra sao nếu người Tây Nguyên không còn một thủ lĩnh về tinh thần, không nhà rông, rượu ghè, chơi cồng chiêng và cúng ông bà tổ tiên mình?
Duy nhất có cây kiếm thần trước đây để trong hang đá ở ngọn núi Chư Tao Yang, tức núi đá thiêng, nay đã được dựng một căn lều ngoài đầu làng và được cất giữ cẩn thận.

“Sở dĩ gươm được cất ngoài làng vừa để tránh sự ô uế của phân trâu, phân bò, đồng thời cũng thể hiện quyền uy của cây gươm sánh ngang với trời đất”.

Người dân không ai dám động đến cây gươm này. Cho đến thời điểm này, ngoại trừ các vị vua thì không ai biết cây gươm như thế nào, mặc dù thỉnh thoảng gươm vẫn được đem ra trong các dịp tế lễ.
Ông Rơ Lan Hieo bảo, gươm thần chỉ được sử dụng vào những dịp có lễ lớn như Lễ cầu mưa, Lễ mừng lúa mới, Lễ đâm trâu. Cầu cho mưa thuận gió hòa, được mùa màng, cầu cho con heo, con bò sinh khoẻ mạnh, cho lửa cháy trên bếp, cho con người không đau ốm. Không có chuyện cầu xin con trai, cầu mong làm ăn bất chính.
Theo phong tục, tại buổi lễ phụ nữ và du khách không được uống rượu trực tiếp bằng cần, mà phải uống rượu được thầy cúng hút ra một cái xô nhựa chừng 20 lít.
Siu Rock, một thanh niên trong làng ghé vào tai tôi nói nhỏ: “Ở đây không lo thiếu rượu uống đâu, vì sông Ayun Hạ không bao giờ hết nước. Người J’rai cũng vậy, chẳng bao giờ cạn tấm lòng đâu”.

Phạm Duy